Хөвсгөл нуурыг тунгалаг байлгах үүрэгтэй

Дэлхий гаригийн нийт цэвэр усны томоохон нөөц Монголын нутаг дэвс­­­гэр дээр байж таар­даг. Энэ нь бахархал гэ­хээсээ илүү хариуц­ла­га үүрэг болж хувирлаа. Дэн­дүү тунгалаг атлаа агуу их усан сан Хөвсгөл да­лай шиг нөөц газар дэл­хийн хуурай газарт өөр байхгүй гэнэ. Байгаль нуур ч тунгалгаараа Хөвс­­гөлийг гүйцэхгүй. Түүний үндсэн цутгалан Сэлэнгэ буюу Сэлэнгийн салбар Туул Хараа Ор­хон ямаршуухан булин­гар­тайгаар умрыг зорьд­гийг бид харж сууна. Ха­рин Хөвсгөл бол Хорьдол Сарьдагийн хомоолын ч хоггүй уулын жижигхэн булгуудын цуглуулга. Эр­гэн тойрондоо хүнд үйлд­вэр, уул уурхай, химийн хорт орчингүй.

“Ямар их хувь заяа­гаар эзэн нь болж төрөв” гэж өмчирхөж гайхуулах нэг хэрэг. Нуурын эзэн нь юм чинь яах нь бидний дурын асуудал биш бо­лолтой. Хөвсгөлийг бу­лин­гартуулаад байвал эзэн байх эрхээ хураал­гаж ч болзошгүй юм. Хуу­чин ЗХУ-ын үед баруун аймгийн ихэнх экспорт, импорт Хатгал, Ханх гэсэн боомтоор дамжин өнгөр­дөг байлаа. Хойноос орж ирэх ачаа барааг Хөвсгөл нуурын мөсөн дээгүүр өвөл машинаар, зун нь “Сүхбаатар” гэсэн усан онгоцоор зөөж, социа­лист Монголд усан тээвэр хүртэл хөгжсөн гэж он­гирцгоож байв. Гэтэл бид нийтийн ундны худагт хирээ угаасантай адил үйлдэл хийсээр иржээ. Усанд ганц нэг цаа буга ороод тунах бол биоло­гийн явдал. Харин нефть ачсан машин живбэл Мон­голын бус дэлхийн гамшигт тооцогдох болно.

 

1990 оноос хойш Орос­той худалдаа хийх ач холбогдолгүй болсны үр дүнд Хөвсгөл нуурыг гатчихаа зогсоолоо. Одоо зөвхөн хоёр сумын хоо­рондох орон нутгийн тээ­вэр, аялал жуулчлалд зориулсан үйл ажил­ла­гаа явагдаж их ус нь цэ­вэр байх шаардлага хан­гагдаж байна. Байгаль орчны байгууллагууд бид­ний өмнөөс, биднээс илүү энэ нууранд санаа зовнидог юм билээ. Мон­голын байгаль хамгаа­лагчид ч зүгээр суусангүй. “Хөвсгөл далайн эзэд” ТББ (Б.Баярмаа утас 88101699), “Хөвсгөл хөх сувд төсөл” (Л.Энх-Амга­лан утас 88112318), “Өнөө­­­дөр” сонин (Д.Оюун-Эрдэнэ утас 91917371), “ТВ-9″ телевиз (Б.Отгон утас 91998919) зэрэг бай­гууллагууд хан­дивын данс нээж (“Хөвс­гөл да­лай-Хөх нийгэм­лэг”, Голомт банк-2010002003) нууранд живж тунасан машин тех­ни­күүдийг та­таж гарган цэвэрлэхээр болоод бай­на.

Далайн ёроолоос жив­сэн техникийн хогийг цэвэрлэхийн тулд багагүй хөрөнгө хүч шаардлага­тай аж. Дээрх нөхдүүд нуу­рын хаахна юу бай­гааг уйгагүй сурагласны эцэст одоогоор 16 ширхэг тех­никийн байршлыг тогтоо­гоод байгаа. Үүнээс хам­гийн том нь Хатгал сумын харалдаа үзүүр нь ха­рагдаж байгаа 30 метр урт, 300 тонн хүнд “Сүх­баа­тар” онгоцыг татаж гаргахаас эхэлнэ. Хамгийн ноцтой нь түлш шатахуун ачсан хэд хэдэн машин нуурын ёроолд байна. Тухайл­бал 1969 онд живсэн дөр­вөн тонн түлштэй “ЗИС” машин Ханхаас 14 километр зайд, 1979 онд “ЗИЛ-130″ машин 12 тонн бен­зин­тэйгээ Хачимын үзүүр орчимд 100 метр гүнд, мөн онд эндсэн орос цэр­гийн “МАЗ” ма­шин түлш ачиж яваад Долоон Уул гэдэг газрын харалдаа, 1996 онд 12 тонн түлштэй живсэн “Гуч” машин Ма­рааны буланд 130 мет­рийн гүнд тус тус өнөө хэр байсаар байгаа. Ма­ши­нууд он жилийн яв­цад усанд зэврэн цоорох юм бол дотроос нь түлш ша­тахуун гарч нуурын эко системд аюул учруулж мэдэхээр болсон.

Одоо эдгээр тех­ни­күү­дийг уснаас татаж гаргах мэргэжлийн баг олох буюу бүрдүүлэх мөн да­лай усанд шумбадаг хэ­рэглэл баг, усны гүнг ду­ранддаг зориулалтын тех­­ник хэрэгсэл давын өмнө олох шаард­ла­га­тай. Нуурын яг хаана ёроолд байгааг эрж олох нь тийм ч амаргүй ажил гэнэ. Ба­римжаагаар хай­вал 200 мерт орчим дахь усны гүн тас харанхуй учир нүдээ аниад тэм­тэрсэнтэй ял­гаа­гүй юм. Гэтэл далай хэр том би­лээ. Хэрэв нэ­гэнт байрш­лыг нь тог­тоо­чихвол хө­лөг онгоцоор явж очоод асар урт то­роосоор та­таад хөлөг дээр гаргачих боломжтой. Зарим нь нуу­рын эргээс төдийлөн холгүй байдаг гэсэн. Түү­нийг бол хуурай газар руу чирч болно. Ер нь нуу­ранд живсэн техник хэрэглийг гаргах мэ­ргэж­лийн баг, техник хэрэг­сэл хамгийн ойр нь ОХУ-ын Буриадын Бай­гал нуур орчмын аврах анги гэж товлоод байгаа аж. Гэх­дээ өөр хувилбар, сайн са­наа­ны баг далайн орнуу­даас ирэхийг үгүйс­гэхгүй.

Хөвсгөл далайг цэ­вэрлэх буянтай ажилд олон хүн, байгууллага биечлэн оролцох, хандив нэмэрлэхээр болоод бай­на.